ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ: ΠΩΣ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΑΛΛΑΖΟΥΝ ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

Abstract

Η δημοσιογραφία είναι μια σχετικά πρόσφατη επαγγελματική δραστηριότητα, η οποία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα. Η ανάπτυξή της συνδέθηκε με την επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, καθώς και με την άνοδο της δημοκρατίας και τη συγκρότηση των εθνών-κρατών. Επιπλέον, κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, μια σειρά από τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα της τυπογραφίας και των επικοινωνιών ευνόησαν την ανάπτυξη του γραπτού τύπου, ενώ τα έντυπα μέσα μαζικής ενημέρωσης ήταν τα κυρίαρχα και μοναδικά μέσα ενημέρωσης καθ’ όλη τη διάρκεια του δέκατου όγδοου και του δέκατου ένατου αιώνα. Μία άλλη εξέλιξη που συνδέθηκε με την ανάπτυξη του γραπτού τύπου και τη συνεπακόλουθη ανάπτυξη της δημοσιογραφίας κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα ήταν η ανάπτυξη του αναλφαβητισμού, με την οποία ο Τύπος ανέπτυξε μια αμφίδρομη σχέση. Παρά τις σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα κατά τα τελευταία χρόνια του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού, το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα σημαδεύτηκε από την υποχώρηση της δημοκρατίας και της ελευθερίας του Τύπου, στο πλαίσιο της ανόδου των δικτατορικών καθεστώτων σ’ έναν μεγάλο αριθμό ευρωπαϊκών χωρών, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Κατά την περίοδο αυτή, ο Τύπος δέχτηκε πολύ ισχυρές πιέσεις από την πλευρά της πολιτικής εξουσίας, ενώ πολλά μέσα μαζικής ενημέρωσης αναγκάστηκαν είτε να σταματήσουν την κυκλοφορία τους, είτε να ενταχθούν στην προπαγάνδα των δικτατορικών καθεστώτων. Μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ο αναπτυγμένος κόσμος εισήλθε σε μια νέα εποχή, η οποία γενικά χαρακτηρίστηκε από την οικονομική ευμάρεια και την εδραίωση των δημοκρατικών θεσμών. Σ’ αυτό το ευνοϊκό οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι επιχείρησαν να διευκρινίσουν τους δεοντολογικούς κανόνες 7 του επαγγέλματός τους και τα δικαιώματα που σχετίζονταν με αυτό μέσα από τη Διακήρυξη του Μονάχου, που υπογράφηκε το 1971. Τα έντυπα μέσα ήταν τα πρώτα μέσα μαζικής επικοινωνίας και η ανάπτυξή τους συνδέθηκε με την δημιουργία του πρώτου κινητού τυπογραφικού πιεστηρίου από τον Γουτεμβέργιο στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα. Χάρη στην ανάπτυξη της τυπογραφίας, αναπτύχθηκε το βιβλίο, το οποίο μέχρι τότε ήταν χειρόγραφο και κυκλοφορούσε σε πολύ περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Αν και αρχικά τα βιβλία που τυπώνονταν διακινούνταν μεταξύ των ιερέων, των ευγενών και των κρατικών αξιωματούχων, μικρότερα έντυπα, φτιαγμένα από φθηνότερα υλικά, διαδόθηκαν μεταξύ των απλών ανθρώπων και φαίνεται ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των ιδεών και των νοοτροπιών της εποχής τους, καθώς και στη δημιουργία ενός κλίματος αμφισβήτησης απέναντι στην απολυταρχία και τη θρησκευτική εξουσία. Το δεύτερο χρονολογικά έντυπο μέσο μαζικής επικοινωνίας είναι η εφημερίδα. Η εφημερίδα, αν και γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, δέχτηκε σοβαρά πλήγματα από την κυριαρχία της τηλεόρασης και του διαδικτύου, ενώ οι περισσότερες επιχειρήσεις του γραπτού Τύπου επένδυσαν στην ανάπτυξη και στην ενίσχυση της παρουσίας τους στο διαδίκτυο. Στα τέλη της προηγούμενης χιλιετίας, η δεδομένη κυριαρχία του τηλεοπτικού μέσου, σε συνδυασμό με την δυναμική εμφάνιση των ιδιωτικών τηλεοπτικών δικτύων και με την εμφάνιση των πρώτων ψηφιακών μέσων, δημιούργησαν μια σειρά από ανησυχίες και φόβους σχετικά με τον χαρακτήρα του Τύπου και τον ρόλο της δημοσιογραφίας στη νέα εποχή. Οι ανησυχίες και οι φόβοι, έτσι όπως εκφράστηκαν σε μια έκθεση της Επιτροπής Πολιτισμού, Νεότητας, Παιδείας και Πολιτισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που δημοσιεύτηκε το 1997, σχετίζονταν με τη μείωση της κριτικής ικανότητας του κοινού, ως αποτέλεσμα της συρρίκνωσης της ανάγνωσης, με τον ρόλο των νέων μέσων μαζικής ενημέρωσης στο δημοκρατικό πολίτευμα, καθώς και με το μέλλον της δημοσιογραφίας γενικά. 8 Τα blogs αποτέλεσαν ίσως την πρώτη σύγχρονη μορφή αμφισβήτησης του μονοπωλίου της μεταφοράς της πληροφορίας και του σχολιασμού της επικαιρότητας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Το φαινόμενο πήρε μεγάλη έκταση κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000, οπότε χιλιάδες πολίτες άρχισαν να καταγράφουν και να δημοσιεύουν τις απόψεις τους, σε μια σχέση διαρκούς αλληλεπίδρασης με τους όλο και περισσότερους χρήστες του διαδικτύου. Χωρίς να δεσμεύονται από τους κανόνες και το δεοντολογικό πλαίσιο του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και έχοντας τα πλεονεκτήματα της ελευθερίας, της ελεύθερης πρόσβασης και του μηδενικού κόστους, οι bloggers απείλησαν προς στιγμήν τις επιχειρήσεις του Τύπου, οι οποίες με τη σειρά τους αντιμετώπισαν με εχθρότητα και καχυποψία τον κόσμο των blogs. Στη συνέχεια, ωστόσο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επέλεξαν να υιοθετήσουν πολλές από τις πρακτικές των blogs, ενώ προχώρησαν ακόμα και στην πρόσληψη διάσημων bloggers. Μία ακόμη επανάσταση στον τομέα της πληροφορίας και της ενημέρωσης ήρθε με την εμφάνιση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία σήμερα χρησιμοποιούνται από δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έδωσαν απεριόριστες δυνατότητες έκφρασης στους χρήστες, ενώ η αμεσότητά τους οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα στη μετάδοση των ειδήσεων. Μία άλλη αλλαγή που έφερε το διαδίκτυο έχει να κάνει με τον ρόλο του κοινού και τη σχέση του με την ενημέρωση. Ο ρόλος του κοινού ισχυροποιήθηκε στην ψηφιακή εποχή. Οι χρήστες όχι μόνο έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν άμεσα με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά μπορούν οι ίδιοι να μεταφέρουν πληροφορίες και γνώμες, ενίοτε και ψευδείς ειδήσεις ή στο πλαίσιο προπαγανδιστικών σκοπών. Όσο για την ταυτότητα των επαγγελματιών δημοσιογράφων, αυτή εξελίχθηκε σημαντικά στο πέρασμα του χρόνου. Ενώ κατά το μεγαλύτερο μέρος του δέκατου ένατου 9 αιώνα αυτή δεν ήταν αυτόνομη, αργότερα απέκτησε περισσότερο συγκεκριμένα και σταθερά χαρακτηριστικά. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, η ταυτότητα των ανθρώπων που ασκούν τη δημοσιογραφία υπέστη περαιτέρω μεταβολή, ενώ το δημοσιογραφικό επάγγελμα φαίνεται ότι έχει υποβαθμιστεί στην εποχή του διαδικτύου.